- NAZLI CİHAN, ÖZGÜL AĞBABA, OZAN AKŞAR
2.1. Küba’da Yükseköğretime Genel Bakış
60 yılı aşkındır ablukaya maruz kalan Küba’da her düzeyde eğitim, toplumsal kalkınmanın başat anahtarı olarak görülüyor ve bugün de bu doğrultuda uzun vadeli, hedef odaklı eğitim politikaları izleniyor. Küba, bilgi toplumu olmanın dayanaklarını, eğitim politikalarında izlediği kararlı tutumdan ve düşünsel birikiminden oluşan güçlü alt yapısından almaktadır. Okul öncesi eğitimden lisansüstü öğrenime kadar tüm eğitim kurumlarının erişimi Kübalılar için eşit ve ücretsiz. İnsana yaraşır bir eğitim ilkesi doğrultusunda eğitim, hiçbir koşulda ticarileştirmeye tabi tutulmaması gereken bir insan hakkı olarak görülüyor. Dünya Bankası’nın verilerine göre Küba devleti, GSYİH’nin yaklaşık yüzde 13’ü ile eğitime dünyadaki diğer ülkelerden daha fazla yatırım yapıyor. %99,8’lik bir oranla Latin Amerika genelinde en yüksek okuryazarlık oranına sahip Küba’da, %100’lük bir okullaşma oranı kaydedilmektedir. Bu tablo, Küba’yı Latin Amerika’da UNESCO’nun “Herkes İçin Eğitim“ programının hedeflerine ulaşan tek ülke haline getiriyor.
Küba’da 240.000’den fazla öğrencisi olan 50 üniversite ve yüksekokul bulunuyor. Buna ek olarak, 126 yerel üniversite şubesi, yani belediye düzeyinde yükseköğretim kurumları mevcut. Lisansüstü programlara ve kurslara kayıtlı öğrenciler (302.734) dâhil edildiğinde, üniversitelerde ve yüksekokullarda kayıtlı öğrenci sayısı 542.000’a ulaşıyor. Yükseköğretimin yanı sıra öğrenciler için yurt giderleri ve konaklama da ücretsiz. Küba, GSYİH’nin ortalama %3’ünü yükseköğrenim alanına ayırıyor. 11,27 milyon Kübalının yaklaşık 1,5 milyonu üniversite mezunu; bu rakam toplam nüfusun yaklaşık %12’sine, çalışan nüfusun %22’sine denk geliyor.
Fotoğraf 1: Havana Üniversitesi’nin girişi
Küba’daki tüm yükseköğretim ve araştırma kurumları kamuya ait. Önde gelen üniversiteler Universidad de la Habana (Havana Üniversitesi), Universidad Tecnológica de la Habana – CUJAE (Havana Teknoloji Üniversitesi), Santa Clara’daki Universidad Central de las Villas (UCLV) ve Santiago de Cuba’daki Universidad de Oriente’dir (UO). Araştırma ve öğretimin kalitesi, ilgili bakanlık komisyonları tarafından düzenli olarak değerlendiriliyor (acreditación). 2018’deki son ulusal değerlendirmede, Havana, Santa Clara ve Santiago de Cuba üniversiteleri sıralamanın en üst sıralarında yer aldı ve Mükemmellik Mührü ile ödüllendirildi. İdari olarak Küba üniversiteleri, üniversiteyle ilgili tüm süreçleri ve lisansüstü eğitim ve araştırmalardaki öncelikleri tanımlayan Havana’daki bakanlıklar, özellikle Yükseköğretim Bakanlığı (Ministerio de Educación Superior, MES) tarafından yönetilmektedir.
En fazla ilgi gören bilim dalları arasında tıp (%36,4), eğitim (%19,4) ve teknik bilimler (%13,57) yer alıyor. Küba yükseköğretim sisteminde, yüz yüze öğretimin yanı sıra, yarı zamanlı çalışma olanağı sunan ve blok öğretim veya uzaktan eğitim şeklinde düzenlenmiş öğretim programlarının geliştirilmesine özel önem verilmiş. 2018-2019 yıllarında Küba’da blok öğretime toplam 89.000 öğrenci kayıtlıydı. Buna ek olarak, ikincil yollardan (örneğin 2016-2017 yıllarında 77.000’den fazla kayıtlı öğrencisi olan 299 “işçi ve köylü fakülteleri” gibi) yükseköğretime erişimi sağlayan ve iyi işleyen bir sistem geliştirilmiştir.
Küba yükseköğretim sisteminin özü ve temelleri ile yükseköğretimin topluma yayılımı, özellikle Karayipler veya Latin Amerika karşılaştırmasında olağanüstü nitelikte iyi bir derece sergilemektedir. Bununla birlikte, 1990’lardan beri süregelen ekonomik zorluklar, eğitim ve bilim alanında da kendini hissettiriyor; mali kaynaklar konusunda sıkıntıların yaşanmasına neden oluyor. Küba üniversiteleri teorik düzeyde mükemmel denilebilecek bir eğitim ve öğretim sunmaya devam ediyor. Öte yandan, ekipman ve malzeme ihtiyacına dayalı pratik araştırma faaliyetleri, ABD ablukası ve birçok Küba kurumunda bilimsel veya teknik ekipman alımına uygulanan kısıtlamalar nedeniyle ancak sınırlı bir ölçüde gerçekleştirilebiliyor.
Küba’da araştırma ve öğretim 1959’dan beri genel olarak uygulama odaklı bir seyir izlemiştir ve bilimin amacı, ülkedeki sorunların çözümüne adanmış bir katkı biçiminde tarif edilmektedir. Küba Yükseköğretim Bakanlığı’nın (MES) belirlediği akademik odak noktaları ve öncelikli araştırma hatları, ülkenin ihtiyaçlarına ve Birleşmiş Milletler’in Sürdürülebilir Kalkınma Hedeflerinin (SKH) uygulanması alanına yönelik geliştirilmiştir: Tarım ve hayvancılık, gıda üretimi ve güvenliği alanlarını içeren tarım bilimleri; altyapı, ulaşım, kültürel koruma, akıllı şehirler ve temiz enerji alanlarını içeren mühendislik bilimleri, bilimsel çalışma ve araştırma alanlarında önemli bir rol oynamaktadır. Tüm bu alanlar, yerel kalkınma bağlamında da özellikle desteklenmektedir. Doğa bilimlerinde biyoteknoloji ve enerji konuları öncelikli araştırma alanlarını oluşturmaktadır. Özellikle tıp ve enerji üretimi alanlarındaki uygulamalar için nanoteknoloji, bir kesişme alanı olarak büyük ilgi görmektedir. Bunların yanı sıra eğitim bilimleri, öğretmen yetiştirme (özellikle Fen bilimleri ve teknoloji alanlarında) ve spor bilimleri alanları da Küba yükseköğretiminin son derece önemli araştırma alanlarını oluşturmaktadır.
2.2.Küba’nın ilk üniversitesi: Havana Üniversitesi
Havana Üniversitesi kurulduğu 1728 yılından beri çok çeşitli düşünce akımlarına ev sahipliği yapmış önde gelen kurumlardan biridir. 1728-1842 yılları arasında Papalığın izniyle kurulduğundan dolayı “San Gerónimo Havana Kraliyet ve Papalık Üniversitesi” olarak adlandırılmış, İspanyol yönetiminin egemen olduğu 1842-1898 yılları arasında sekülerleştirilen üniversite “Havana Kraliyet ve Edebiyat Üniversitesi” adını almıştır. 1898-1958 yılları arasındaki Cumhuriyet döneminde ise “Ulusal Üniversite” olarak anılmıştır. 1959 Devriminden bu yana “Havana Üniversitesi” olarak çalışmalarına devam etmektedir.
1842-1898 yılları arasında doğrudan adanın sömürge hükümeti tarafından yönetilen üniversitede, 1898-1958 yılları arasında Küba’daki birinci askeri müdahaleden, yeni sömürge cumhuriyetinin sonuna kadar tüm üniversite dönüşümleri askeri emirlerle yönetildi. Üniversite Öğrencileri Federasyonu’nun (FEU) 1922 yılında kurulması ile üniversite reform süreci başladı. Militarizme karşı ayaklanan öğrencileri bünyesinde toplayan FEU, 1937 yılında Yeni Öğretim Yasasının çıkmasını sağladı. 1940’lı yıllarda Fidel Castro’nun da Hukuk Fakültesi öğrencisi olduğu üniversite 1952 yılından itibaren Fulgencio Batista karşıtı hareketin merkezi konumuna geldiğinden 1956 yılında kapatıldı, devrimden sonra 1959 yılında tekrar açıldı.
Devrim öncesinde diktatörlük karşıtı hareketin merkezlerinden biri haline gelen üniversite, Devrim tarafından ilan edilen Üniversite Reformu (Ocak 1959 ve Ocak 1962) sonrasında da ilerici fikirlerin yaşadığı ve bilimin geliştirildiği önemli bir kurum haline gelmiştir.
2.3.Havana Üniversitesi Ziyaretimizden İzlenimler…
Jose Marti Küba Dostluk Derneği ve Bizim Ada Turizm ve Seyahat Acentesi’nin düzenlediği Eylül 2022 Küba gezisi kapsamında Havana Üniversitesi’ne bir ziyaret gerçekleştirildi. Rektör Birinci Yardımcısı Dr. Dionisio Zaldivar Silva Correos beraberinde 4 kişilik bir heyet ile karşıladı grubumuzu. Ziyaretimizden duyduğu mutluluğu paylaşarak selamladı bizleri. Bilim ve Aydınlanma Akademisi (BAA) adına Erhan Nalçacı, grubun kimlerden oluştuğunu, düzenlediğimiz gezinin içeriğinin ne olacağını ve gerçekleştirilen Havana Üniversitesi ziyaretinden beklentimizi aktardı.
Fotoğraf 2: Havana Üniversitesi Rektör Birinci Yardımcısı Dr. Dionisio Zaldivar Silva Correos ile birlikte
Rektör yardımcısı ilk olarak üniversite hakkında genel bilgiler paylaştı. Havana Üniversitesi’nin Küba’nın en eski üniversitesi olduğunu, gelecek Ocak ayında 295. kuruluş yılını kutlayacaklarını belirtti. Üniversitede toplam 20 fakülte ve 13 araştırma merkezinin bulunduğu ve 16000 lisans, 11000 yüksek lisansüstü öğrencisi mevcut olduğu bilgisini paylaştı.
Konuşma içerisinde, üniversitenin araştırma alanında çok güçlü olduğu, Küba yükseköğretim sistemi içinde ise temel bir referans sistemi oluşturduğu vurgulandı. Pandemi sürecinde bilim alanındaki çalışmaların güncel sorunların çözümüne yönlendirildiği, toplum hizmetine odaklı araştırmalar yürütüldüğü söylendi. Pandemi sürecinde gerçekleştiren projelerden güncel örnekler verildi. Havana Üniversitesi öncülüğünde uzaktan eğitim yöntemleri geliştirildiğinden bahsedildi. Havana Üniversitesi öğrencilerinin sosyal misyonlar da üstlendikleri, gönüllü olarak pandemi sürecinde nasıl organize oldukları ve ne gibi görevler üstlendikleri anlatıldı. Bin iki yüzden fazla öğrencinin bu süreçte aktif olarak çalışmalara katıldığı belirtildi. Hastanelerde, PCR testlerinin üretiminde ve uygulanmasında, hastaların izolasyon süreçlerinde, yemek servislerinde, odaların temizlenmesinde görev aldıkları paylaşıldı. Dışarıya çıkamayan profesörlerin ihtiyaçlarının karşılanmasında da öğrencilerin katkısının olduğu belirtilirken, mahallelerde, sokaklarda görev alan öğrencilerin bu sayede çok deneyim kazanmış oldukları söylendi.
Üniversitenin en bilindik çalışma alanının biyoteknoloji olduğu, üniversitenin biyoteknoloji sektörü ile işbirliklerinin çok eskilere dayandığı, bu arada biyoteknoloji sektörünün kurulmasına Fidel Castro’nun öncülük ettiği vurgulandı. Bu işbirliğinin başka alanlara da örnek teşkil ettiği, şu an farklı bakanlıklar, araştırma merkezleri, özel ve devlete ait olan birçok şirket ile işbirliği içinde olunduğu paylaşıldı. Tarım ve Gıda, Halk Sağlığı ve Ekonomi bakanlıkları ile ortak çalışmalar düzenlendiği, bu sayede üniversitenin bilimsel birikiminin toplumun hizmetine sunulduğu vurgulandı.
Bu çalışmalara örnek olarak pandemi döneminde matematik bölümünün gerçekleştirdiği modelleme çalışmaları gösterilebilir. Fizik bölümünün yürüttüğü, insanların lokasyonlarını ve bulundukları konumları takip eden istatistiksel çalışmalar; coğrafya bölümünün de Halk Sağlığı Bakanlığı ile iş birliği halinde yürüttüğü benzer haritalandırma çalışmaları ve çevrimiçi eğitim alan çocuklar için psikoloji bölümünün sağladığı destek çalışmaları da pandemi döneminde üniversitenin sunduğu örneklerden bazıları.
Pandemi süresince birçok farklı aşı üzerine çalışmalar başlatıldığı, bunlardan 5 aşının başarılı sonuçlar verdiği ve şu ana kadar 3 aşının sağlık otoritelerince onaylandığı ve uygulandığı bilgisi paylaşıldı. Kimya Fakültesi’nin Finlay Aşı Enstitüsü ve BioCubaFarma şemsiye kurumunun altındaki diğer bileşenlerle birlikte iki aşının geliştirilmesinde katkıları olduğu belirtildi. Bu sebeple alınan patentlerde buluşçulardan biri olarak yer alıyor Havana Üniversitesi.
Rektör yardımcısının aktardığı bilgilere göre, Havana Üniversitesi bünyesinde toplam 3 laboratuvar işletilmekte; bunlardan ilki, kimyasal sentez gerçekleştirilen bir merkez, Biyoloji Fakültesi’ne bağlı İmmünoloji Merkezi ve Kimya Fakültesine bağlı Genetik ve Biyoteknoloji Merkezi. Uluslararası ilişkiler ve projelerin yürütülmesi sonucunda 600’den fazla anlaşma imzalanmış durumda. Öğrenci değişim programları ile ABD dâhil olmak üzere farklı ülkelerden birçok öğrenci yükseköğretim için Havana’ya gelmekte ve yürüttükleri çalışmalardan oldukça memnun ayrılmaktalar. Havana Üniversitesi bünyesinde bir Türk Dili ve Edebiyatı Kürsüsü, Jamaika’da bir araştırma merkezi bulunduğu; Şangay’da yeni bir araştırma merkezinin yapımının devam etmekte olduğu; Panama, Rusya ve Meksika’da ise benzer araştırma merkezlerinin planlanma ve kurulma aşamasında olduğu bilgileri aktarılırken Türkiye’de de bir araştırma merkezinin açılması yönünde istek dile getirildi.
Küba Devrimi’nden sonra üniversitelerin ülkede yaygınlaştırıldığını aktaran Rektör Yardımcısı Dr. Dionisio Zaldivar Silva Correos, Havana Üniversitesi’nden ayrılan birçok bölümün kendi başına bir üniversiteye dönüştüğü bilgisini aktardı. Tıp Fakültesi kendi başına bir üniversite olurken, mühendislik fakülteleri de Havana Teknoloji Üniversitesi’ni oluşturmuş. Pedagoji, tarım ve spor bölümlerinin de farklı üniversiteler olarak çalışmalarını sürdürdükleri belirtildi.
Küba’daki eğitim sisteminin kurulmasında sosyalist bloğun önemli bir rolü olduğunu söyleyen rektör yardımcısı, Fidel Castro’nun üniversitelerin kurulmasının mimarı olduğunu vurguladı ve abluka olmasaydı çok daha fazlasını yapabileceklerinden bahsetti. Ayrıca biyoteknoloji sektörünün kurulmasında da Fidel’in öncülük ederek sürece birebir dahil olduğunu ve her gün üniversiteyi ziyaret ederek, sadece profesörlerle değil öğrencilerle de fikir alışverişinde bulunduğunu belirtti. Rektör yardımcısı sözlerini, “Vizyon ve heyecanımız var; çok daha fazlasını yapabilirdik fakat abluka çalışmalarımızı kısıtlıyor. Buna rağmen biyoteknoloji başta olmak üzere birçok konuda sesimizi dünya çapında duyurabiliyoruz” diyerek bitirdi. Son olarak ekibimizde bulunan akademisyenler, Mayıs 2023 yılında yapılacak olan uluslararası bilim kongresine davet edildi ve konuşma yapılması durumunda mutlu olacaklarını ifade ettiler.
Sorular kısmında sürenin kısıtlı olması sebebiyle yalnızca birkaç soru sorma şansımız oldu. Sorular ve kısa cevapları şu şekilde:
Merkezi planlama ile uyum hangi düzeyde ve nasıl gerçekleştiriliyor?
Bölümlerde okutulan müfredat zaten merkezi planlamayla belirlenmiş durumda. Araştırma konularımız ve uzman olduğumuz alanlar da biliniyor, merkezi planlama ile uyumlu olarak çalışma alanlarımızı güncelleyebiliyoruz. Öğrencilerin bölümlere kabul edilmesi ise, merkezi planlama ile yürütülüyor, hangi alanda kaç kişiye ihtiyaç olduğu biliniyor. Mezun olur olmaz öğrencilerin çalışacakları pozisyonlar hazır oluyor. Yeni üniversitelerin kurulumu ya da yeni bölümlerin açılması da yine ülkenin ihtiyaçları doğrultusunda merkezi planlama ile belirlenmiş kararlar oluyor.
Akademik yükselme kriterleri nelerdir ve uluslararası yayın sayısının bu pozisyon yükseltmelerindeki payı nedir?
Uluslararası alanda yayın yapmak ya da yayın sayısı bir kriter değil akademik yükselmede. Üniversitede bir heyet oluşturuluyor, kişi bilimsel ve metodolojik bir tez sunuyor ve bu tez üzerinden savunma yapıyor. Bunun yanında öğrencilere bir ders vermesi bekleniyor. Çalışmalarını topluma nasıl iletebilir, topluma nasıl bir katkı sunabilir diye bir plan sunması da gerekiyor. Ayrıca İngilizce bilmesi şart.
Üniversitenin yönetimi nasıl yürütülüyor ve öğrenciler karar aşamasında ne kadar yetki sahibi olabiliyor?
Üniversite Yönetim konseyine üye olanlar şu şekilde: Üniversite başkanı, fakülte başkanları, Üniversite Öğrenci Federasyonu temsilcisi, Küba Komünist Gençliği üniversite temsilcisi ve üniversite sekreterliği. Rektör her hafta bu bileşenlerle toplantı yapıyor ve kararlar bu şekilde alınıyor.
İnternet erişiminin kısıtlı olduğunu gözlemledik, internet kullanımı nasıl sağlanıyor?
Belirli sektörler ve kurumlar internet kullanımında öncelikliler ve sorun yaşamıyorlar. Diğerleri için erişim ücretli ve de kısıtlı. Pandemi sürecinde çevrimiçi eğitime geçildiğinde telekomünikasyon şirketi ile anlaşma yapıldı ve öğrencilerin bedava internete erişimi sağlandı.
Kaynak:
- Dünya Bankası, 2009-2013 rakamları: http://data.worldbank.org/country/cuba
- Küba Yükseköğretim Bakanlığı- MES, Ocak 2019: Prontuario Estadístico de la Educación Superior en Cuba. Zudem: Kubanisches Amt für Statistik und Information ONEI: www.one.cu
- UNESCO 2015, 2000-2015 rakamları.
